نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

عباس ایزدپناه[1]
اصغر آقایی[2]
این تحقیق  در تلاش است تا با بررسی اجمالی موضوعات مختلف کلامی و فلسفی که با علیت رابطه‏ای مستقیم دارند، دایره بسیار گسترده این بحث را روشن کند  تا در پرتو آن به اهمیت شگرف  بحث علیت برسیم. روشن است که از یک سو میان مسأله علیت با مسائل کلامی‏ مانند اراده الهی، اختیار انسان و اعجاز و از سوی دیگر میان آن و برخی مسائل فلسفی و عرفانی چون قاعده الواحد و وحدت وجود، ارتباطی وثیق وجود دارد لذا شایسته است که به بحث علیت نگاهی ویژه شود تا با فهم دقیق مسئله علیت و ضرورت علّی، دشواری و نکات مبهم بسیاری از این موضوعات آشکار شده و سوالات و شبهات فراوانی پیرامون آنها از میان برداشته شود.
 


[1] . استادیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه قم                                                    abbas_Izadpanah@yahoo.com


[2] . دانشجوی دکتری دانشگاه زنجان                                                                 a.aqaei@yahoo.com

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The place of principle of causality in Islamic theology

چکیده [English]

 
Abbas Izad panah[1]
Asghar Aghaee[2]
Abstract
In this paper we have examined various theological and philosophical issues which are directly linked to causality, with the intention to enlighten on the wide spectrum and importance of this subject. It is clear that on one hand, causality is closely related to theological subjects such as, the Will of God, Human Will, and Miracles, and on the other hand, philosophical and mystical issues such as, Qa’edat ul-wahed, and Unity of Existence. Therefore, it is significant to show special attention to causality in order to understand its arduousness and the ambiguities which hover around it, and discover the answer to the many doubts and questions which are raised, by fully understanding this subject and its importance.
 


[1]. Qom university, Qom, Iran.                                                            abbas_Izadpanah@yahoo.com


[2]. PHD student in Zanjan university, Zanjan, Iran                                                          . a.aqaei@yahoo.com

کلیدواژه‌ها [English]

  • causality
  • Will of God
  • Choice
  • miracle
  • God’s Tradition

نتیجه

در ابتدای این بررسی نهائی لازم است تاکیدی دوباره بر این نکته شود که این مقاله تنها در پی تبیین گستره بسیار وسیع مسئله علیت است، گستره‏ای که موضوعات بسیار مهم کلامی، فلسفی و عرفانی را شامل می‏شود؛ لذا به همین اشاره و بررسی اجمالی مسائل مختلف مرتبط با علیت اکتفا نموده است. با  توجه به این نکته باید گفت:

رابطه علی، تنها یک بحث نظری صرف نیست بلکه با فهم دقیق این قاعده به چگونگی روابط و احکام میان اشیا و موجودات پی خواهیم برد و دیگر نخواهیم پذیرفت که هیچ ضرورتی میان اشیائی که علت و معلول نام گرفته‏اند وجود ندارد و با این اشکال مواجه نخواهیم شد که چگونه می‏توان به درستی و با قاطعیت و کلیت حکم نمود که شیئی از شیء دیگر صادر می‏شود و سنخیت میان علت و معلول، امری قابل فهم خواهد بود و با توجه به این سنخیت دیگر نخواهیم پذیرفت که صدور هر معلولی از هر علتی ممکن است و خواهیم پذیرفت وجود معلول با وجود علتش ضرورت می‏یابد، و با قاطعیت به وجود احکامی کلی حکم خواهیم کرد و اینکه قضیه «معلول واحد از علت واحد صادر می‏شود» قضیه‏ای صادق و قابل فهم خواهد بود و معیّت میان فاعل و فعل و محرک و متحرک، بدون هیچ جبری، پرواضح و پر معنی خواهد بود و غایت‏مندی عالم و افعال بی‏مفهوم نخواهد بود و گزاف از صحنه گیتی به کلی به در خواهد شد. لذا:

1. علیت با مسائل مختلف کلامی، فلسفی و عرفانی  ارتباطی وثیق دارد.

2. قانون علیت یکی از وثیق‏ترین سنن الهی است.

3. حکمت الهی مقتضی پذیرش قانون علیت است.

4. اختیار انسان با قانون علیت سازگار است.

5. پذیرش ضرورت علّی، خارج شدن از عمومیت اراده الهی نیست.

6. تفسیر اشاعره از علیت، با حکمت و سنت الهی در تعارض است.

7. معجزه نافی علیت نیست.

8. قاعده الواحد با مسئله علیت ارتباطی وثیق دارد.

 

 
1. ابن‏بابویه، علی بن محمد. (1372). عیون اخبار الرضا. ترجمه حمیدرضا مستفید. علی اکبر غفاری. ج1. تهران: نشر صدوق
2. ابن‏ترکه، علی بن محمد. (1360).  تمهید القواعد. با تصحیح جلال الدین آشتیانی. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران
3. ابن‏رشد، محمد بن احمد. (1993م). تهافت التهافت. بیروت: دارالفکر اللبنانی
4. ــــــــــــــــــــــــ. (1998م). الکشف عن مناهج الادلة فی عقائد الملة. با مقدمه محمدعابد جابری. بیروت: مرکز دراسات الوحدة العربیة
5. ابن‏سینا، حسین بن عبدالله. (1371). المباحثات. قم: بیدار
6. ابن‏عربی، محمد بن علی. (بی‏تا). الفتوحات المکیة. ج1. بیروت: دار صادر
7. ابن‏فناری، محمد بن حمزه. (1363). مصباح الانس. با تعلیقات حسن حسن زاده آملی. [بی جا]: فجر
8. ابن‏میثم بحرانی، میثم بن علی. (1406ق).  قواعد المرام فی علم الکلام. تحقیق سید احمد حسینی. چاپ دوم. قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی
9. ابن‏نوبخت، ابراهیم بن نوبخت. (1413ق).  الیاقوت فی علم الکلام. قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی
10. ابوالقاسم بن محمدحسن، 1388. رساله‏ای در اراده الهی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی
11. ابوصلاح حلبی، تقی‏‏الدین بن نجم. (1363). تقریب المعارف فی الکلام. [قم: بی‏نا]
12. اشعری، علی بن اسماعیل. (1397ق). الابانة عن اصول الدیانة. بیروت: دارالانصار
13. ـــــــــــــــــــــــــ. (بی‏تا). اللمع فی الرد علی الزیغ و البدع. تحقیق حموره غرابه، المکتبة الازهریه
14. اله‏بداشتی، علی. (1390). توحید و صفات الهی: درسنامه کلام تخصصی. قم: دانشگاه قم
15. اهری، عبدالقادر بن حمزه. (1358). الاقطاب القطبیة او البلغة فى الحکم. تهران: انجمن  فلسفه ایران
16. باقلانی، محمد بن طیب. (بی‏تا).  الانصاف فیما یجب اعتقاده و لایجوز الجهل به  باقلانی. مکتبة الازهریة للتراث
17. پترسون، مایکل. (1388). عقل و اعتقاد دینی: درآمدی بر فلسفه دین. ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی. چاپ هشتم. تهران: طرح نو
18. تیچمن، جنی و کاترین اوانز. (1389). فلسفه به زبان ساده. ترجمه اسماعیل سعادتی. چاپ سوم. تهران: سهرودی
19. جرجانی، علی بن محمد. (2008م). شرح المواقف. ج1. قاهره: دارالبصائر
20. جوادی آملی، عبدالله. (1384). تبیین براهین اثبات خدا. چاپ چهارم. قم: مرکز نشر اسراء
21. ــــــــــــــــــــ. (1386). تسنیم. ج12. قم: مرکز نشر اسراء
22. ــــــــــــــــــــ. (1386). تفسیر موضوعی قرآن. ج1. چاپ هفتم. قم: مرکز نشر اسراء
23. ـــــــــــــــــــــ. (1389). انسان از آغاز تا انجام. گردآوری و تنظیم سید مصطفی موسوی‏تبار. قم: مرکز نشر اسراء
24. حسن‏زاده آملی، حسن. (1375). هزار و یک کلمه. ج1. چاپ دوم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
25. خادمی، عین‏الله. (1382). علیت از دیدگاه متکلمان مسلمان. قم: بوستان کتاب
26. ـــــــــــــــ. (1388). علیت از دیدگاه فیلسوفان مسلمان و فیلسوفان تجربه‏گرا. قم: بوستان کتاب
27. خوئی، ابوالقاسم. (بی‏تا). محاضرات فی اصول الفقه. ج2. قم: امام موسی صدر
28. ـــــــــــــــ. (1419ق). اجود التقریرات. ج1. قم: موسسه صاحب الامر(عج)
29. دشتکی شیرازی، غیاث‏الدین منصور. (1382). اشراق هیاکل. تحقیق علی اوجبی. تهران: نشر میراث مکتوب
30. دورانت، ویل. (1390). تاریخ تمدن. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
31. ربانی گلپایگانی، علی. (1382). درآمدی بر علم کلام. چاپ سوم. قم: دارالفکر
32. سبزواری، هادی بن مهدی. (1383). اسرار الحکم. تصحیح کریم فیض. قم: مطبوعات دینی
33. سهروردی، یحیی بن حبش. (1373). حکمة الاشراق. به تصحیح هانری کربن. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
34. ــــــــــــــــــــــــــ. (1355). المشارع و المطارحات (از مجموعه مصنفات شیخ اشراق). به تصحیح و مقدمه هنری کربن. ج1. تهران: انجمن شاهنشاهی فلسفه ایران
35. شهرزوری، محمد بن محمود. (1383). رسائل الشجرة الالهیة فى علوم الحقایق الربانیة. تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران
36. ـــــــــــــــــــــــــــ. (1372).  شرح حکمة الاشراق. تهران: موسسه مطالعات فرهنگی
37. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1354).  المبدا و المعاد. با مقدمه و تصحیح سید جلال الدین آشتیانی. پیشگفتار سید حسین نصر. تهران: انجمن فلسفه ایران
38. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1360).  الشواهد الربوبیة. با حواشی ملاهادی سبزواری. تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی
39. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1981م). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة. چاپ سوم. ج2. بیروت: دار احیاء التراث العربی
40. طباطبائی، محمدحسین. (بی‏تا). اعجاز از نظر عقل و قرآن. قم: نشر فاخته
41. طوسی، علاءالدین. (1990). تهافت الفلاسفه. بیروت: دارالفکر اللبنانی
42. عبودیت، عبدالرسول. (1387). فلسفه مقدماتی: برگرفته از آثار استاد شهید مرتضی مطهری، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره)
43. علامه حلی، حسن بن یوسف. (1407ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. تحقیق حسن حسن زاده آملی. قم: مؤسسة نشر اسلامی
44. علم‏الهدی، علی بن حسین. (1411ق). الذخیره فی علم الکلام. قم: مؤسسه النشر الاسلامی
45. غزالی، محمد بن محمد. (بی‏تا). تهافت الفلاسفه. چاپ هفتم. بیروت: دارالمعارف
46. ـــــــــــــــــــــــ. (1406ق). احیاء علوم الدین. ج4. بیروت: دارالکتب العلمیة
47. ـــــــــــــــــــــــ. (1995م). المستصفی من علم الاصول. تصحیح محمدیوسف نجم. ج1. بیروت: دارصادر
48. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله. (1405ق). ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین. تحقیق مهدی رجائی، قم: مکتبة آیة الله المرعشی العامة
49. فخر رازی، محمد بن عمر. (1405ق). نقد المحصل. بیروت: دارالاضواء
50. قاضی عبدالجبار بن احمد. (بی‏تا). المغنی فی ابواب التوحید و العدل. ج6. مصر: وزارة الثقافة و الارشاد القومی، المؤسسة المصریة العامة
51. کاتبی قزوینی، علی بن عمر. (1353). حکمة العین و شرحه. میرک بخاری (شارح). مشهد: دانشگاه فردوسی
52. کلینی، محمد بن یعقوب کلینی. (1413ق). اصول الکافی. ج1. بیروت: دار الاضواء
53. مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الانوار. ج4. چاپ دوم. بیروت: مؤسسة الوفا. دار احیاء التراث العربی
54. محمدرضایی، محمد. (1388). مقاله "برهان نظم" (از کتاب جستارهایی در کلام جدید) تهران: سمت، قم: دانشگاه قم
55. مرزوقی، ابویعرب. (بی‏تا). مفهوم السببیة عند الغزالی. تونس: دار بوسلامة
56. مصباح، محمدتقی. (1405ق). تعلیقة علی نهایة الحکمة. قم: موسسة فی طریق الحق
57. ـــــــــــــــــ. (1388). معارف قرآن. قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)
58.  (1998م). موسوعة مصطلحات علم الکلام الاسلامی. ج1. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون
59. مفید، محمد بن محمد. (بی‏تا). النکت الاعتقادیه (از مجموعه مصنفات الشیخ المفید). ج10. [بی جا]: المؤتمر العالمی بمناسبة ذکری الفقیه الشیخ المفید
60. مکارم شیرازی، ناصر. (1376). پیام قرآن. ج7. چاپ ششم. تهران: دار الکتب الاسلامیه
61. میرداماد، محمد بن محمد. (1356). القبسات. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‏گیل(شبعه تهران)، دانشگاه تهران
62. ـــــــــــــــــــــــــــ. (1374). نبراس الضیاء و تسواء السواء فى شرح باب البداء و اثبات جدوى الدعاء. قم، تهران: میراث مکتوب، انتشارات هجرت
63. نائینی، محمدحسین. (1404ق). فواید الاصول. تقریر محمدعلی کاظمی خراسانی. ج1. قم: موسسه النشر الاسلامی
64. نفیسه، محمود محمد عید. (2010م).  مبدأ السببیة فی الفکر الاسلامی فی العصر الحدیث. بیروت: دارالنوادر
65. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد. (1405ق). مصارع المصارع. تحقیق حسن معزی. قم: مکتبة آیة الله المرعشی
66. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1399ق). الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد. نجف: جمعیة منتدی للنشر
67. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1363). تصورات یا روضة التسلیم. تهران: نشر جامی
 

مقاله ‏نامه

1. برنجکار، رضا، 1383، نقد اصولیان بر علیت فلسفی، خردنامه (ویژه نامه روزنامه همشهری)، 12 خرداد
2. ـــــــــــــــــــــــــــ ، اختیار و علیت از دیدگاه ملاصدرا و اسپینوزا،  فصلنامه علمی پژوهشی انجمن معارف اسلامی ایران، سال اول، شماره چهارم